SKILLS


Socratische dialoog

Zoals een omvangrijke, ongeordende bibliotheek niet zoveel nut afwerpt als een middelgrote

die wel geordend is, zo is ook een grote hoeveelheid kennis die niet door ons eigen denken is verwerkt, veel minder waard dan een kleine hoeveelheid die wij zelf hebben doordacht. Want pas door wat men weet van alle kanten te combineren, door het vergelijken van iedere waarheid met iedere andere waarheid, maken wij onze kennis volledig eigen.

Arthur Schopenhauer

filosoof 1788 - 1860

Het Socratisch gesprek is een poging - door systematisch overleg een gemeenschappelijk antwoord te vinden op een fundamentele vraag.
Het onderzoekt vraagstukken rond kernbegrippen als waarheid, kennis, schoonheid en waarde. Aan de hand van een concreet voorbeeld, een ervaring van eén van de deelnemers.

Socratisch gesprek is

  • een doordenking, van
  • een vraagstuk, dat ertoe doet
  • "volgens de regels"
  • om te komen tot een gemeenschappelijk gedragen antwoord.

Het Socratisch gesprek is eigenlijk een systematische reflectie op ervaring. Onder begeleiding van een gespreksleider. Deze houdt de gespreksregels in acht, en kan een aantal specifieke instrumenten hanteren. Bijvoorbeeld: een deelnemer (op elk moment) vragen in zijn eigen woorden te herhalen wat een andere deelneer zojuist heeft gezegd. Je moet er dus wel "bij" blijven.

 

Socratische dialoog niet te verwarren met Sociocratie. Als manier van besluitvorming/ organiseren - gericht op consent. Niet van "we zijn het eens, maar "we hebben geen overwegend bezwaar" tegen een keuze of oplossing. Terwijl Socratisch gesprek meer toewerkt naar consensus, overeenstemming. Of eigenlijk meer nog - begrip, kennis, zelfreflectie.

Geschiedenis

Socrates wordt wel gezien als "vroedvrouw" of beeldhouwer van de waarheid". "De waarheid" zit al in je! Anamnese = "herinnering" = de waarheid is al aanwezig, je moet haar alleen nog zien te ontdekken door haar te expliciteren. Dóe onderzoek, wees nieuwsgierig. Iedereen heeft een eigen mening (waarheid) - bevraag! "Hoe kom je daartoe"; Beproef de waarheid. Benut anderen om (jezelf) te begrijpen. Zijn uitgangpunt was dat je inzicht niet verwerft door het voorgeschoteld te krijgen, maar alleen door zelf te denken.


In 399 voor Christus wordt hij op beschuldiging van ongeloof en bederf van de jeugd voor de rechters gedaagd -en ter dood veroordeeld. Hij dronk de gifbeker in het bijzijn van een paar goede vrienden.

Socrates (469-399 v Chr.) heeft geen boek geschreven maar beoefende de filosofie in gesprek. Meestal op straat, in de Atheense Stoa. Dit was een langgerekte zuilengang, die vooral als marktplaats gebruikt werd. Socrates ondervraagt vooral - bestuurders en Sofisten. Die laatste zijn rondtrekkende onderwijzers die tegen betaling lesgeven in ethiek, logica en retorica. Socrates ondervraagt graag de mensen die het dénken te weten, en toont vervolgens aan dat ze eigenlijk .. .. niets weten.

We kennen zijn methode en denkbeelden uit geschriften van anderen, van wie zijn leerling Plato de belangrijkste is. Door het uitwisselen en toetsen van meningen bracht hij zijn gesprekspartners tot een onderzoek van hun eigen praktijk, hun ervaringen en hun opvattingen van wat belangrijk is in het leven.


De indruk die Socrates op zijn gesprekspartners achterlaat - is overweldigend. Hij is een kei in het vinden van tegenstrijdigheden. Wat leidt tot Aporia = verwarring = een besef van niet weten. Juist in die onwetendheid vindt hij openingen om "van de grond af aan" een inzicht uit te werken/ te verhelderen.

Wat is er anders - aan Socratische dialoog

Wat is er anders aan een Socratische dialoog

  • meestal denken we snel, waardoor we oppervlakkig blijven. Een socratische dialoog is een vorm van langzaam denken, gericht op diepgang.
  • vaak denken we tegen ("ja-maar"), terwijl een socratisch dialoog juist is gericht op samen denken ("ja-en")
  • vaak is ons denken niet zozeer denken, als wel het uiten van gedachten. Van dingen die we in het verleden ooit bedacht hebben. Een socratische dialoog is gericht op nieuw denken, voórbij je oude denken
  • veel van ons denken is instrumenteel, om een probleem op te lossen. Een socratische dialoog is gericht op fundamenteel denken, over onderliggende redenen, waarden, visies

Gespreksregels

Voor een Socratisch gesptrek horen de volgende regels/ uitgangspunten. Een begeleider faciliteert het gesprek.

  • voer het gesprek vragenderwijs, op een onderzoekende manier. Niet (be)oordelend.

  • een dialoog = "kracht zonder macht". Nooit (overtuigen) vanuit een "positie" of autoriteit, maar uitgaan van gelijkwaardigheid
  • geen beroep doen op externe autoriteit of anderen. Zelfs wetenschappelijke onderbouwing is geen argument!

  • bevorder de waarheid - open en eerlijk. Heb de moed om de goede vragen te stellen

  • verwonder je:

Zij die het ongewone nodig hebben om zich te verwonderen -

geven er blijk van het vermogen te hebben verloren om filosofische vragen te stellen

Josef Pieper

Filosoof

  • niet academisch. Socratisch gesprek is "een praktische vorm van filosoferen" - concreet!
  • baseer je op feiten! Geen hypothetische discussie. Het gaat om wat de deelnemers zélf ervaren hebben. Niet "van gelezen "of "van gehoord".

  • gedeelde waarden = meer het resultaat van het gesprek, dan het begin. Gooi je sociale codes (deels) overboord! Want meer begrip = minder vragen. Het Socratisch gesprek wordt gevoed door tegenstellingen - zó kom je vooruit! Een dialoog mag soms knetteren! Een goede dialoog houdt het niet persé gezellig te zijn!

 

  • houd geen monologen - maar zoek de uitwisseling. Waarheid zoeken is een collaboratieve onderneming
  • kwaliteit van het gesprek zit NIET in het spreken, maar in het luisteren. Wat zegt de ander, en wat vind ik daarvan

  • je neemt niet het woord - je krijgt het. Honoreren, dit is een verantwoordelijkheid van ieder
  • wees "to the point". Geen uitweidingen - wees kort van stof

  • laat sommige zaken letterlijk even op je bordje liggen - reageer niet direct
  • niet interrumperen - 3 seconden stilte na de vorige spreker
  • héb je een ingeving - maak dan een notitie

 

  • de begeleider kan ingrijpen met een schrijfpauze, denkpauze, sowieso een pauze. De herhalingsregel - de begeleider kán je vragen de inbreng van de laatste spreker (in je eigen woorden) samen te vatten

Werkwijze

Het acroniem T O V E R E N geeft structuur om in overzichtelijke tijd een socratisch gesprek te kunnen doen.

stap

1. Tijd

Spreek van tevoren af hoeveel tijd je inruimt voor de Socratische dialoog. Met een getrainde groep kun je in een half uur al ergens komen. Maar reken eerder op uren, of gebruik verschillende (opeenvolgende) sessies.

2. Onderwerp

Formuleer een uitgangsvraag of thema met enkele woorden op een flip-over. Het is van belang dat het onderwerp voldoende breed is dat het iedereen aan kan haken.  

3. Vragen stellen

Ieder krijgt de gelegenheid om vragen te stellen bij het onderwerp, om het te verduidelijken.

4. ervaring uit de eigen praktijk

Ervaring zoeken uit de eigen praktijk: hoe komt je de vraagstelling tegen in je eigen werk/ leven? Socratisch gesprek is gericht op het onderzoeken van eigen ervaringen. Kom met een voorbeeld -

  • uit je eigen leven/ ervaring - niet abstract of hypothetisch
  • waarbij je zélf in de hoofdrol zit
  • gelokaliseerd in tijd & plaats
  • beperkt in omvang, niet te breed
  • je voelt je "open" genoeg om over te vertellen, en
  • de anderen kunnen zich er iets bij voorstellen

ervaring

In 1999 heb ik deelgenomen aan de cursus Socratisch gesprek, bij de Volks Universiteit 's-Hertogenbosch. Met een groep van 8 deelnemers spendeerden we 6 avonden van 2 uur. Onder begeleiding van Heleen Hörmann.

Ons thema is "eerlijk zijn". De vraag daarbij: heb je een ervaring waarin je vond dat je eerlijk hoorde te zijn.

Wat ís eerlijk? Wanneer ben je eigenlijk eerlijk?  Is er een afweging om niet (helemaal) eerlijk te zijn? Wij gaan het toespitsen op de vraag: wannéer hoor je eerlijk te zijn?

In de cursus kozen wij de volgende casus:
"Bij de evaluatie van een cursus - moest eén vrijwilligster verteld worden, dat zij op dat moment niet geschikt was om het werk te gaan doen. Ik had besloten haar dit eerlijk te vertellen"

Uit eén concrete ervaring kunnen we "een waarheid" met algemene geldigheid destilleren. In tegenstelling tot bijv. een Marcel van Dam, die met "De achterkant van het gelijk" juist werkte met Hypothesen. In het concrete zit veel waars!


We gaan afpellen wat er niet toe doet. Middels het principe van "regressieve abstractie" (Leonard Nelson 1882 - 1927). Op basis van een concrete ervaring gaan we "met terugwerkende kracht" steeds abstracter - tót we bij de kern komen. Dit klinkt tegenstrijdig met "afpellen". Wat we proberen te vinden is onderliggende waarden/ principes. Om te komen tot een grotere algemene waarde. De waarheid die achter dit voorbeeld ligt.

Er zijn verschillende rollen:

  • die van de inbrenger/ casushouder,
  • facilitator- die het proces bewaakt.  Met respect voor de regels van de dialoog.

En alternerend die van

  • vragensteller, respectievelijk
  • antwoordgever

Uit alle ervaringen wordt eén concreet voorbeeld geselecteerd. Waarbij de minderheid (zeker de inbrenger) een veto recht heeft. Ieder moet zich er goed bij voelen. Vat het gekozen voorbeeld samen in 4 tot 5 zinnen. Geschreven in de "Ik-vorm". De inbrenger beschrijft het voorbeeld zo gedetailleerd, dat de gespreksdeelnemers er een goed beeld van krijgen.


Beperk het voorbeeld tot een cruciale handeling, ervaring of oordeel.
- feit - wat is er feitelijk gebeurd -
- handeling - wat hebt je zelf gedaan in de situatie
- gevoel - wat betekent de situatie voor jezelf, hoe voel je je erbij
- vraag -  wat is de  vraag die we gaan onderzoeken

5. Reacties

De anderen verplaatsen zich in de positie van de casushouder. Zouden zij hetzelfde doen, zeggen, denken, voelen - of iets ander? Wissel de beelden en argumenten uit. Reageer en reflecteer. In een sfeer van gezamenlijk onderzoek. Geen debat. Schort je oordeel op, en stel vragen als:

- gevoel - wat zou de situatie voor jou betekenen
- handeling - wat zou jij in dit geval doen
- oordeel - wat is volgens jou het antwoord op de gestelde vraag, en
- wat zijn dan onderliggende waarden, principes,

Het onderzoek van de fundamentele vraag is niet afgesloten, zolang er nog nog elkaar tegensprekende opvattingen onder de deelnemers worden aangehangen.

6. essentie

Van de besproken ervaringenIeder benoemt voor zichzelf de essentie van het onderwerp. Wat gaat je aan het hart/ wat moeten we ter harte nemen. Het gaat daarbij niet om gelijk hebben/ krijgen. Maar wat is het meest waar? En - het verlaten van je (oorspronkelijk) standpunt = winst!

Wie sterk staat - zwicht voor argumenten

Eerlijkheid, jouw beeld

van goed en kwaad,

jouw beeld van de waarheid

Jules Deelder

7. napraten

Hoe liep het gesprek? En wat zou je een volgende keer anders doen.

zaakgesprek - over de inhoud


De vraag verhelderen, verdiepende vragen over de geschetste situatie:
- het betreft een vrijwilliger begeleiding terminale zorg. Daarnaast is professionele hulp en zorg beschikbaar
- de vrijwilligers bestaan uit een groepje van 6, divers samengesteld
- reden voor de afwijzing van de kandidaat is emotionele instabiliteit. De indruk bestaat dat de kandidaat verlies uit het verleden nog niet heeft verwerkt. De kandidaat wil daar niet op in gaan, en dreigt zelfs met "anders haak ik af" en "dan hoeft het voor mij niet"

Na lang en soms moeizaam praten, komen we tot de conclusie dat je deze casus op twee punten kunt toespitsten:
- de eerlijkheid van de beslissing, zoals door de beslisser (en collega's) genomen, en
- de eerlijkheid van het vertéllen van die beslissing. Waarbij als feit gezien wordt dat deze is genomen is. Al dan niet gerecht.

De inbrenger kiest voor de tweede variant - de eerlijkheid van de beslissing zelf vormt voor haar geen punt. Wel de vraag of het eerlijk was om deze mét motivatie aan de kandidaat te vertellen. Heeft de kandidaat daar récht op?

We herhalen de uitgangsvraag vraag, in eigen woorden. Is de vraag nu wat is eerlijkheid, of wanneér moet je eerlijk zijn? En eerlijk tegenover wie? Kan dat ook tegenover je zelf zijn?

metagesprek - over het gesprek


Er ontstaat in de groep een gevoel van onbehagen: zijn we met hetzelfde bezig?  

Zo'n verwarring is typisch voor een Socratisch gesprek. Socrates bracht zijn gesprekspartners steevast tot een punt van irritatie, waarbij ze het niet meer wisten. Juist in die onwetendheid vond hij openingen om bij wijze van spreken van de grond af aan een inzicht te verhelderen - uit te werken.

"Bij de evaluatie van de cursus "begeleiding terminale patiënten in de thuissituatie", besloot ik, eén van de drie cursusleiders, de aspirant-vrijwilliger te vertellen dat wij haar op dat moment niet geschikt vonden voor het betreffende werk"
"Wegens emotionele instabiliteit", hoort daar niet in thuis.

Wat was (volgens ons) de eerlijkheid in het voorbeeld?:
- "datgene wat je meent ook (eerlijk) aan de betreffende persoon meedelen. Wat je zegt en wat je meent moet in overeenstemming zijn.
- het is doordacht, geen oprisping.
- "datgene wat je zegt en je doordachte mening moeten in overeenstemming zijn"

Eerlijkheid is dan: "hoewel datgene wat je zegt kwetsend kan zijn, en daardoor vervelend is om te vertellen, tóch je doordachte mening geven. Zodat datgene wat je zegt in overeenstemming is met je mening.

  • Conclusie:
    - eerlijkheid is subjectief, eerlijk = naar eigen eer en geweten, hoe ík het opvat
    - eerlijkheid kan ook kwetsend zijn, er moet een goede reden voor zijn (om te kwetsen)

    Eerlijkheid = waarheid. Een geschenk! Waarmee de ontvanger kan doen wat hij wil
    - eerlijk naar jezelf toe,
       handelen in overeenstemming met je eigen norm, en  
    - eerlijk naar de vrijwilligster -
       bewustwording van een bepaalde beperking of tekortkoming

    Desondanks is het spannend/ moeilijk om te vertellen. Je voelt weerstand, want het is. niet leuk voor aspirant begeleider. Ze zou het zo graag doen.

    We komen dan tot het volgende gemeenschappelijk gedragen beeld: 'Hoewel ik denk dat het pijnlijk kan zijn voor de betreffende persoon, zeg ik mijn doordachte mening". "Eerlijkheid is handelen in overeenstemming met jouw eer en geweten/ normen/ waarden"


Wat ik nú 2021 nog makkelijk terug haal (de cursus was 1999!) is dat het een bijzondere ervaring is. Een heel andere (dan normaal/ gewend) manier om met elkaar van gedachten te wisselen. Ik heb aan den lijve ervaren dat het bijna vreemd is dat er niet iemand "gelijk" hoeft te hebben of te krijgen. Dat het mooi is om op elkaar voort te bouwen. De kunst (onder)vinden om elkaar - en daardoor jezelf - beter te leren begrijpen. Leren je eigen oordeel los te laten. Daar is wel tijd voor nodig, en soms moet je zeker door een irritatiegrens.  Maar uiteindelijk - is het dik de moeite waard! En in de huidige tijd (oplopende irritaties, kortere lontjes, tweespalt in de samen-leving) van enorm belang.

Bronnen

  • workshop Joop Kools, voor Stichting Werken voor Elkaar
  • cursus Filosofisch gesprek, Volks Universiteit, Den Bosch, 1998

Meer lezen

WAT KAN IK VOOR JOU BETEKENEN


Ik help (afdelings) managers en teams in productie, logististiek, dienstverlening of non-profit.

Met het realiseren van Zelforganisatie.

Met als resultaat: meer betrokkenheid, lager verzuim, verantwoordelijkheid en een beter resultaat.